Aνεπαρκείς οι χώροι απόθεσης Καρατζά και Λοτσάνικου για τα απόβλητα των Σκουριών

Mε την απόφαση ∆8-A/Φ.7.49.13/13285/3315/17.9.2014 της Διεύθυνσης Μεταλλευτικών, Ενεργειακών και Βιομηχανικών Ορυκτών (ΔΜΕΒΟ) εγκρίθηκε το ΠΡΟΣΑΡΤΗΜΑ 3: «Τεχνική Μελέτη Εγκαταστάσεων Διαχείρισης Εξορυκτικών Αποβλήτων Υποέργου Σκουριών – Φράγματα και Χώροι Απόθεσης Τελμάτων Εμπλουτισμού Μεταλλείου Σκουριών». Mε τους όρους που έθεσε  η υπηρεσία στην Ελληνικός Χρυσός ήρθαν στο φως δυο σοβαρότατα, άγνωστα μέχρι εκείνη τη στιγμή, προβλήματα του μεταλλείου των Σκουριών:

α) Το πρώτο ήταν η παρουσία καρκινογόνου αμιάντου (τρεμολίτη/ακτινόλιθου) στο μετάλλευμα και τα στείρα των Σκουριών που μέχρι τότε η εταιρεία επιμελώς απέκρυπτε. Ο «ειδικός όρος 9» προβλέπει σειρά προληπτικών μέτρων για την ασφάλεια των εργαζομένων ενώ, με μεταγενέστερη απόφαση της υπηρεσίας προβλέπονται ανάλογα μέτρα προστασίας και “αυτών που ενδέχεται να επηρεαστούν στην ευρύτερη περιοχή”. Οι όροι αυτοί δεν τηρούνται από την εταιρεία.
β) Η δεύτερη αποκάλυψη έγινε με τον «ειδικό όρο 3». Και είναι η διαφαινόμενη βέβαιη ανεπάρκεια των χώρων απόθεσης που εγκρίθηκαν περιβαλλοντικά με την ΚΥΑ ΕΠΟ 201745/2011 για τα απόβλητα εμπλουτισμού που θα παραχθούν από το μεταλλείο των Σκουριών.
Όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια, για την απόθεση των αποβλήτων της στις Σκουριές και προκειμένου να επιδείξει «μικρή» κατάληψη επιφάνειας, η Ελληνικός Χρυσός πρότεινε κάτι παγκοσμίως ανέφικτο: κεκλιμένη απόθεση ημίξηρων αποβλήτων υπό μια γωνία που δεν έχει επιτευχθεί ποτέ και πουθενά. Η γωνία κλίσης είναι το κρίσιμο μέγεθος που καθορίζει το αν τα απόβλητα θα χωρέσουν στα δυο ρέματα, Καρατζά και Λοτσάνικο, που προορίζονται για αυτό το σκοπό. Αυτή θα ήταν η δεύτερη παγκόσμια «πρωτιά» της εταιρείας, μετά την ακαριαία τήξη (flash smelting) αρσενοπυριτών με 11% αρσενικό, που πέντε χρόνια μετά την ΚΥΑ ΕΠΟ αποδείχθηκε επιστημονική φαντασία. Όπως και με το flash smelting, η αρμόδια για την περιβαλλοντική αδειοδότηση υπηρεσία ενέκρινε με κλειστά μάτια μια πρόταση που δεν υποστηριζόταν από δοκιμές αλλά ούτε καν από τη βιβλιογραφία (βλ. στη συνέχεια).
Και σε αυτή την περίπτωση, η Ελληνικός Χρυσός λειτούργησε με τη συνήθη της πρακτική: «Παίρνουμε την έγκριση, ξεκινάμε και μετά βλέπουμε». Όταν, στην πορεία, γινόταν φανερό ότι τα απόβλητα δεν χωράνε στα δυο ρέματα, η εταιρεία θα ζητούσε και τρίτο ρέμα στον Κάκαβο. Η απόφαση της ΔΜΕΒΟ που ρητά απαγορεύει την κατάληψη επιπλέον χώρου για τα απόβλητα, τους άλλαξε τα σχέδια.
Με τo τελευταίο δελτίο τύπου της η Eldorado Gold ανακοίνωσε  την απόφασή της (!) να τροποποιήσει τον εγκεκριμένο σχεδιασμό διαχείρισης αποβλήτων στις Σκουριές, με την απόθεση τελμάτων χαμηλότερης υγρασίας (dry stack tailings αντί για paste tailings).Η εφαρμογή διαφορετικής μεθόδου απόθεσης μεταβάλει σημαντικά τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις, δεν καλύπτεται από την ΑΕΠΟ και οπωσδήποτε θα απαιτήσει τροποποίηση της ΜΠΕ και νέα ΑΕΠΟ. Για αυτά  θα ακολουθήσει νέα ανάρτηση.
Τελικά από την «απίστευτης αυστηρότητας, τεκμηρίωσης και αποτελεσματικότητας απόφαση έγκρισης περιβαλλοντικών όρων» για την οποία υπερηφανεύεται ο κ. Μανιάτης, δεν έχει μείνει τίποτα όρθιο. Η περίφημη ΑΕΠΟ δεν είναι παρά ένα αδειανό κουφάρι που κυβέρνηση και εταιρεία ακόμα υποκρίνονται οτι ισχύει. Ως πότε;

Απόθεση «πάστας» αποβλήτων με κλίση 10,5% – Άλλο ένα παραμύθι της Ελληνικός Χρυσός

α) Τι προβλέπει η εγκεκριμένη Mελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων

Σύμφωνα με τη ΜΠΕ της εταιρείας και ειδικά με το ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ V “Σχέδιο Διαχείρισης Αποβλήτων”, για την απόθεση των 43,7 εκατ. κ.μ. αποβλήτων εμπλουτισμού που θα προκύψουν από την επιφανειακή εξόρυξη θα κατασκευαστούν δύο χώροι απόθεσης στα ρέματα Καρατζά και Λοτσάνικου, με φράγματα ύψους 150 μέτρων το καθένα και όγκου 14,5 κ.μ.
Ο Καρατζάς και το Λοτσάνικο είναι δυο βαθιά φαράγγια με έντονη κλίση και μικρή χωρητικότητα. Προκειμένου να αυξήσει πολλαπλάσια το χώρο απόθεσης, η εταιρεία κατέφυγε στην απόθεση των αποβλήτων σε μορφή “πάστας” υπό κλίση. Ο λόγος είναι ότι λόγω της διαμόρφωσης του χωρου, εαν η απόθεση κατέληγε σε οριζόντιο τελικό επίπεδο, η  περιεκτικότητα των χώρων απόθεσης θα περιοριζόταν δραματικά. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τα στοιχεία της μελέτης, το φράγμα του Καρατζά θα διαμορφωθεί σε δύο στάδια με τελικό υψόμετρο στέψης το +415. Πίσω από αυτό θα τοποθετηθεί η «πάστα» των αποβλήτων (περιεκτικότητας σε στερεά, κατά τη μελέτη, >72%), με κλίση 10,5% και τελικό υψόμετρο των αποβλήτων στη στάθμη +640. Δηλαδή 225 μέτρα υψηλότερα από τη στέψη του φράγματος! Αν τα τέλματα τοποθετούνταν σε οριζόντια επιφάνεια, η κατάληψη επιφάνειας του χώρου απόθεσης Καρατζά θα περιοριζόταν σε 160 στρέμματα από τα 716 στρέμματα που θα καταλάβει κατά τον σχεδιασμό με την “πάστα” και η χωρητικότητά του θα έφτανε μόλις τα 4,8 εκατ. κ.μ., από τα 29,2 εκατ. κ.μ. του σχεδιασμού.
Η επιλογή της κεκλιμένης απόθεσης της «πάστας» με υψομετρική διαφορά 225 μέτρων από τη στέψη του φράγματος ήταν λοιπόν αναγκαστική λύση πολλαπλασιασμού της χωρητικότητας των χώρων απόθεσης. Πάντα κατά τη ΜΠΕ, τα τέλματα από την επιφανειακή εκμετάλλευση είναι ισοσταθμισμένα με τους χώρους απόθεσης που δημιουργούνται. Αυτό σημαίνει ότι οι δυο χώροι απόθεσης Καρατζά και Λοτσάνικου είναι σχεδιασμένοι έτσι ώστε να μην μπορούν να δεχθούν ούτε ένα τόνο αποβλήτων πέραν των προγραμματισμένων.
H εταιρεία δηλαδή σχεδίασε για τα απόβλητά της δυο θεόρατα και άκρως επικίνδυνα φράγματα, στο εξαιρετικά έντονο ορεινό ανάγλυφο του Κακάβου, όμως οι χώροι απόθεσης που θα σχηματιστούν μόλις και μετά βίας και μόνο στην απολύτως απίθανη περίπτωση που θα επιτευχθεί η κλίση 10,5% θα χωρέσουν το σύνολο των αποβλήτων που είναι προγραμματισμένο να δεχθούν.

β) Τι ορίζει η αρμόδια υπηρεσία

Η ΔΜΕΒΟ/ΥΠΕΝ φαίνεται οτι δεν πείστηκε από τις διαβεβαιώσεις της εκμεταλλεύτριας εταιρείας ότι θα πετύχει απόθεση με γωνία κλίσης 10,5%. Με την απόφαση έγκρισης του ΠΡΟΣΑΡΤΗΜΑΤΟΣ 3, επιβάλλεται στην εταιρεία να εκτελέσει μια σειρά δοκιμών για «να προσδιοριστεί εκ των προτέρων από πραγματικό και αντιπροσωπευτικό δείγμα τέλματος εμπλουτισμού η μέγιστη εφικτή κλίση της επιφάνειας της απόθεσης τελμάτων». Και καταλήγει η απόφαση:

«3. iv) Επειδή ο λεπτομερής σχεδιασμός της εγκατάστασης αποβλήτων εξαρτάται από την ακριβή κλίση της απόθεσης, ώστε να εξασφαλίζεται επαρκής διαθέσιμη χωρητικότητα για αποθήκευση του τέλματος καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του επιφανειακού μεταλλείου, σε οποιαδήποτε περίπτωση διαφοροποίησης της κλίσης από την τιμή-στόχο (σ.σ. 10,5%), είτε σύμφωνα με τον ανωτέρω προσδιορισμό με δοκιμές, είτε με βάση τα στοιχεία λειτουργίας της εγκατάστασης, να γίνει αναπροσαρμογή της δυναμικότητας του επιφανειακού μεταλλείου, σύμφωνα και με τα αναφερόμενα σχετικά στη γνωμοδότησή μας υπό στοιχείο (10.ii.) του σκεπτικού και να υποβληθεί προς έγκριση τροποποιητικό τεύχος της τεχνικής μελέτης του Μεταλλείου Σκουριών.
Η περίπτωση κατάληψης επί πλέον χώρου, πέραν του αδειοδοτημένου με την ΚΥΑ ΕΠΟ, αποκλείεται»

H υπηρεσία ορθώς ενδιαφέρεται για την επάρκεια των χώρων απόθεσης για το αδειοδοτημένο με την ΚΥΑ ΕΠΟ έργο εξόρυξης 146 εκατ. τόνων στις Σκουριές, ωστόσο η εταιρεία δεν κρύβει την πρόθεσή της για περαιτέρω επέκταση της εκμετάλλευσης, “εαν το επιτρέψουν οι τιμές των μετάλλων και άλλες συνθήκες”. Ήδη με την “Αναθεώρηση γεωλογικών και μεταλλευτικών αποθεμάτων” που ανακοίνωθηκε στις 15.07.2011, μία μόλις εβδομάδα μετά την υπογραφή της ΑΕΠΟ από τον Υπουργό Περιβάλλοντος, τα γεωλογικά αποθέματα των Σκουριών αυξάνονται στα 246 εκατ. τόνους, στα οποία προστίθεται και ένα “νέο πιθανό γεωλογικό κοίτασμα” 116 εκατ. τόνων “στη γειτονιά του σχεδιαζόμενου open-pit”. Σύνολο 362 εκατ. τόνοι. Για τις επιπλέον ποσότητες των προς απόθεση τελμάτων που θα προκύψουν, δεν έχουν προβλεφθεί χώροι απόθεσης και θα πρέπει να αδειοδοτηθούν νέοι. 
Όλα αυτά είχαν επισημανθεί από το «Παρατηρητήριο» ήδη από το Σεπτέμβριο 2013, με τις «ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΕΠΙ ΤΗΣ ΣΤΑΤΙΚΗΣ / ΔΥΝΑΜΙΚΗΣ ΕΠΑΡΚΕΙΑΣ ΤΩΝ ΦΡΑΓΜΑΤΩΝ ΚΑΡΑΤΖΑ ΚΑΙ ΛΟΤΣΑΝΙΚΟΥ ΣΤΙΣ ΣΚΟΥΡΙΕΣ» που κατατέθηκαν στο ΥΠΕΝ.

γ) Τι λέει η πραγματικότητα και η βιβλιογραφία

H τεχνολογία επιφανειακής απόθεσης των αποβλήτων σε «πάστα» έχει ηλικία περίπου μιας δεκαπενταετίας και η σχετική εμπειρία και βιβλιογραφία είναι περιορισμένες. Η μελέτη του A.B. Fourie (School of Civil and Resource Engineering, University of Western Australia) «Perceived and realized benefits of paste and thickened tailings for surface deposition» / April 2012 αξιολογεί  αυτή την εμπειρία. Παραθέτουμε τα σημαντικότερα στοιχεία της:

«Η ορολογία «υψηλής πυκνότητας απόβλητα» (high density tailings) περιλαμβάνει και την πάστα (paste) και τα συμπυκνωμένα τέλματα (thickened tailings, TT). Η λέξη «πάστα» είναι βολική και εντυπωσιακή, ωστόσο όταν αναφέρεται σε επιφανειακή απόθεση είναι παραπλανητική, καθώς υπάρχουν μόνο δύο ή τρεις εγκαταστάσεις στον κόσμο που αποθέτουν πραγματική πάστα. Η συντριπτική πλειονότητα της των παχυντών «νέας γενιάς» μπορούν να παράγουν υψηλής συμπύκνωσης τέλματα (ΤΤ). Η αναλογία των στερεών στα ΤΤ κυμαίνεται από 33% έως 60%, σημειώνοντας ότι έχει επιτευχθεί και πάνω από 70%».

Η μελέτη “βαθμολογεί” τις επιδόσεις των εγκαταστάσεων Ρ&ΤΤ (Paste and Thickened Tailings) σε σχέση με τα περιβαλλοντικά, λειτουργικά και οικονομικά οφέλη που υπόσχεται, πάντα σε σύγκριση με τις συμβατικές εγκαταστάσεις απόθεσης υδαρούς πολφού. Η βαθμολογία των ΤΤ σε όλα τα ζητήματα που μας ενδιαφέρουν είναι κακή, κυρίως επειδή καμία τέτοια εγκατάσταση δεν έχει δοκιμαστεί αρκετά στο χρόνο και, κυρίως, δεν έχει δοκιμαστεί και αντέξει σε κάποιο μεγάλο σεισμικό γεγονός. Ο Fourie σημειώνει οτι: «Πρέπει να είμαστε σίγουροι οτι δεν κατασκευάζουμε εγκαταστάσεις που μπορεί να είναι εγγενώς ασταθείς στις επόμενες δεκαετίες¨.
Το κρίσιμο μέγεθος του εδαφικού “αποτυπώματος” της εγκατάστασης ΡΤΤ εξαρτάται απόλυτα από την κλίση απόθεσης των τελμάτων (beach slope). Κατά τη μελέτη:

“Συνολικά οι κλίσεις απόθεσης που έχουν επιτευχθεί μέχρι σήμερα σπάνια ξεπερνούν το 4%… Παρά τους ισχυρισμούς ότι κλίσεις μέχρι και 10% είναι δυνατό να επιτευχθούν, η εμπειρία μέχρι σήμερα υποδεικνύει ότι δεν είναι έτσι. Είναι επίσης δύσκολο να επιτευχθεί με συνέπεια η ίδια κλίση…. Οι προσεγγίσεις που χρησιμοποιούνται σήμερα για να προβλεφθεί η κλίση της απόθεσης είναι εμπειρικές και, στην καλύτερη περίπτωση, υποκειμενικές”.

Ο Fourie δίνει συγκεκριμένα παραδείγματα:

• Εγκατάσταση ΤΤ (μεταλλείο Musselwhite) με τέλματα πυκνότητας 70%, πέτυχε κλίση απόθεσης 2% με μέγιστο 4%.
• Εγκατάσταση ΤΤ στο μεταλλείο χαλκού Miduk προέβλεπε κλίση απόθεσης 4% αλλά πέτυχε 2,4%.
• Εγκατάσταση ΤΤ στη Νότιο Αφρική με τέλματα συμπυκνωμένα στο 60% δεν κατάφερε να πετύχει την προβλεπόμενη κλίση απόθεσης με αποτέλεσμα να απαιτηθεί η ανύψωση του υπάρχοντος φράγματος.

Μεταξύ των δοκιμών που η ΔΜΕΒΟ επιβάλλει στην Ελληνικός Χρυσός να εκτελέσει είναι και οι δοκιμές καναλιού. Αλλά σύμφωνα με τη μελέτη “Putting beach slope prediction into perspective” / 2012 του R.J. Jewell (Australian Centre for Geomechanics, The University of Western Australia) καμία μέθοδος πρόβλεψης της γωνίας κλίσης δεν έχει μέχρι σήμερα δώσει με συνέπεια ικανοποιητικά αποτελέσματα, διότι οι πραγματικές συνθήκες που συναντώνται στο πεδίο είναι εντελώς διαφορετικές από αυτές του εργαστηρίου:

“Οι εργαστηριακής κλίμακας δοκιμές καναλιού δεν είναι έγκυρη μέθοδος για την πρόβλεψη της γωνίας απόθεσης. Οι κλίσεις που αναπτύσσονται στο κανάλι είναι εμφανώς μεγαλύτερες από ότι στο πεδίο και μέχρι σήμερα δεν έχει θεμελιωθεί σχέση μεταξύ των δύο. Φαίνεται ότι υπάρχει μέχρι σήμερα ασθενής σύνδεση μεταξύ των κλίσεων απόθεσης που επιτυγχάνονται στην πράξη και των αρχικών τιμών σχεδιασμού. Αυτό μπορεί να είναι άμεσο αποτέλεσμα της ανακρίβειας των μεθόδων πρόβλεψης της κλίσης, αλλά είναι επίσης πιθανό οτι υπάρχουν τουλάχιστον ίσες περιπτώσεις όπου η ασθενής σύνδεση οφείλεται σε ασυμφωνία μεταξύ των θεμελιωδών υποθέσεων του σχεδιασμού που χρησιμοποιήθηκαν στα μοντέλα πρόβλεψης της κλίσης και των πραγματικών συνθηκών κατά τη λειτουργία.
Σε μια σχετικά πρόσφατη εργασία (Williams et al., 2008), οι συγγραφείς συνέταξαν μια λίστα με σχετικές λεπτομέρειες από 34 εγκαταστάσεις συμπυκνωμένων τελμάτων στον κόσμο… Αυτές οι παρατηρήσεις επιβεβαίωσαν την άποψη ότι η προσδοκία της ανάπτυξης κλίσεων απόθεσης 5% με 10% με συμπυκνωμένα τέλματα δεν είναι ρεαλιστική. Μόνο ένα μεταλλείο φαίνεται στη λίστα να επιτυγχάνει γωνία κλίσης μεγαλύτερη του 5% και αυτό είναι το Bulyanhulu στην Τανζανία, που καταγράφεται να έχει μέγιστη γωνία απόθεσης 10%. Το Bulyanhulu είναι ωστόσο σχεδόν μοναδική περίπτωση επειδή είναι ένα υπόγειο μεταλλείο και όλα του τα τέλματα διηθούνται σε φιλτρόπρεσα για να ενσωματωθούν στη λειτουργία της λιθογόμωσης. Κάθε πλεόνασμα αρχικά αραιώνεται σε μια υψηλή (και πολύ ομοιόμορφη) πυκνότητα και αντλείται σε έναν υπέργειο χώρο απόθεσης τελμάτων όπου αποτίθεται με χαμηλό ρυθμό από πολλαπλούς πύργους για να επιτευχθούν οι μεγάλες γωνίες κλίσης. Ακόμα και σε αυτό το έργο υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι αυλακώσεις και εκπλύσεις (αποκομιδή υλικού) έχουν συμβεί στις πλαγιές όταν τα τέλματα αραιώνονται σε μικρότερη πυκνότητα από ότι σχεδιαζόταν πριν την απόθεση”.

Ας σημειωθεί ότι σύμφωνα με τη σχετική έρευνα που πραγματοποιήσαμε στο διαδίκτυο, η συγκεκριμένη εγκατάσταση απόθεσης του μεταλλείου Bulyanhulu (η εξαίρεση δηλαδή) προβάλλεται ως το πλέον επιτυχημένο παράδειγμα απόθεσης τελμάτων σε μορφή πάστας. Όπως φαίνεται και στην εικόνα, η απόθεση γίνεται σε απόλυτα επίπεδη επιφάνεια (πηγή: tailings.info).

Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι η επιθυμητή γωνία κλίσης 10,5% είναι εξαιρετικά δύσκολο αν όχι ανέφικτο να επιτευχθεί. Σύμφωνα με τα προαναφερθέντα, καμία μικρής κλίμακας δοκιμή, όπως αυτές που ζητά η αρμόδια υπηρεσία, δεν μπορεί να προβλέψει εκ των προτέρων αυτή τη γωνία με κάποιο βαθμό βεβαιότητας. Η ιδιαιτερότητα του χώρου με το εξαιρετικά έντονο ανάγλυφο, σε αντίθεση με τις σχεδόν επίπεδες επιφάνειες όπου χωροθετούνται παγκοσμίως οι εγκαταστάσεις ΤΤ, προσθέτει επιπλέον αβεβαιότητα. Εαν η γωνία κλίσης της απόθεσης που τελικά θα επιτευχθεί είναι μικρότερη από το προβλεπόμενο 10,5%, περιορίζεται σημαντικά η χωρητικότητα των χώρων απόθεσης και είναι ορατό το ενδεχόμενο να μην επαρκέσουν οι χώροι για το σύνολο των τελμάτων που προγραμματίζεται να δεχθούν.